Małgorzata Szandała Święto wiosny

Reprodukcje ilustracji pochodzą z niemieckiej encyklopedii zoologicznej wydanej przez Bibliographisches Institut Leipzig und Wien w 1900 roku - Brehms Tierleben (Życie zwierząt Brehmsa). Było to kolejne wznowienie tej encyklopedii, która cieszyła się dużą poczytnością – pierwsze wydanie pochodzi z 1860 r. i było wówczas pierwszym współczesnym popularnonaukowym traktatem o świecie zwierząt. Kilka jego tomów odziedziczyłam po babci, ilustracje wykorzystane w pracy pochodzą z tomu Die Niederen Tiere. Insekten.

Na pierwszym planie życie owadów toczy się naturalnym trybem: zapylanie kwiatów, żerowanie, rozmnażanie, umieranie i rodzenie się nowych osobników. Jedne organizmy żywią się ciałami drugich. Cykle i rytmy przyrody oparte są na tych właśnie prawach i nie podlegają ocenom etycznym. Są to prawa naturalne i wynikające z nich hierarchie. Sama śmierć natomiast jest jednym z tych naturalnych rytuałów, na którym opiera się radosne świętowanie wiosny. Jest popędem niosącym siłę twórczą. W tle najczęściej pojawia się wiejski pejzaż – życie ludzi – domy, pola i zawsze kościół – widok do złudzenia przypominający obraz wsi, w której mieszkała moja babcia. Jest to jedna z typowych wsi położonych na obrzeżach jednego ze średniej wielkości miast na terenach, które przed wojną należały do Niemiec. Mieszkańcom tych terenów, a na pewno części z nich, język, w którym napisano encyklopedię nie jest obcy.

Obrazy wideo pochodzą z tego samego miejsca – pola kwitnącego rzepaku na pierwszym planie kończą się ścianą zieleni. To ogródki działkowe Biała Róża, które powstały po wojnie na terenie obozu koncentracyjnego (Arbeitslager IV – filii obozu oświęcimskiego). Ten właśnie obraz z drogą w perspektywie zbieżnej do złudzenia przypomina mi inny obraz – obraz wręcz ikoniczny – z tej samej obozowej historii. Obrazy przemawiają do nas językiem zakodowanym. Niewinność i sielskość wiejskiego pejzażu jest pozorna. Każdy krajobraz, chociażby potencjalnie, podlega zarzutowi skażenia – skażenia przemocą, śmiercią, wydarzeniami, które możemy próbować z nich odczytywać. Kwitnący w wiosennym słońcu rzepak jest wyjątkowo urzekający. Samo jednak słowo rzepak w języku angielskim brzmi: rape (…) A rape to także: gwałt, porwanie, gwałcenie, zabór. Jak pokazała historia zeszłego wieku, język jest jednym z nośników przemocy: wszystko zaczyna się od nazwania swojego sąsiada karaluchem, uznania pewnych grup ludzi za zarazę lub pasożyty roznoszące choroby.W tytule odnoszę się do „Święta wiosny” – utworu baletowego z muzyką Igora Strawińskiego i choreografią Wacława Niżyńskiego – radykalnego dzieła modernizmu, a także do książki Modrisa Eksteinsa pod tym samym tytułem, opowiadającej o początku XX wieku, śmierci i wojnie. Życie i sztuka – według myśli awangardowej – stają się jednym, a nowe może powstać tylko na ruinach starego. Na podobnych prawach, śmierć i wojna przez swój odświeżający radykalizm włączone zostają w cykl rytuałów życiodajnego święta wiosny.

Małgorzata Szandała